تقویت دیپلماسی اقتصادی در خزر با ابتکارات ایران

تبعات منفی جنگ اوکراین سبب شده تا کشور‌های اورآسیا سازوکار‌های جدیدی را برای همکاری‌های اقتصادی تهیه کنند. به همین منظور، دومین مجمع اقتصادی دریای خزر با حضور نمایندگان ارشد ایران، روسیه، قزاقستان، جمهووری آذربایجان و ترکمنستان روز پنجشنبه در مسکو برگزار شد تا روابط خود در عرصه تجاری را تقویت کنند. محمد مخبر، معاون اول رئیس جمهور ایران در راس بلندپایه از مقامات کشورمان در این نشست مهم حضور یافت و نخست وزیران چهار کشور ساحلی دیگر هم در این مجمع اقتصادی حضور داشتند. یک مقام وزارت خارجه روسیه اعلام کرد که توسعه همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین کشور‌های حوزه دریای خزر محور اصلی دومین همایش نخست وزیران کشور‌های ساحلی دریای خزر موسوم به «خزر پنج» در مسکو خواهد بود.

در پایان این مجمع، روسای هیئت‌ها بیانیه مشترکی را تصویب کردند که طبق آن، رؤسای هیئت‌ها بر تعهد کشور‌های خود به موضع مشترک مبنی بر اینکه دریای خزر دریای صلح، دوستی و همکاری است و همه مسائل مربوط به دریای خزر از راه‌های مسالمت‌آمیز و از طریق گفتگو حل و فصل می‌شود، مجدداً تاکید کردند. در بیانیه منتشره اطلاع داده شده که سومین مجمع اقتصادی خزر در سال ۲۰۲۳ در ایران برگزار می‌شود.

همچنین در حاشیه دومین مجمع اقتصادی خزر، مقامات کشور‌های ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان به عنوان پنج همسایه در موضوعات نفت و گاز، انرژی، حمل و نقل، علمی، محیط زیست و کشاورزی به‌طور دوجانبه و چندجانبه با یکدیگر مذاکره و تعامل خواهند کرد. نخستین مجمع اقتصادی کشور‌های حاشیه دریای خزر مرداد ۱۳۹۸ با حضور پنج کشور عضو یعنی ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان در ترکمنستان برگزار شد.



پیشنهاد‌های هفتگانه ایران

مخبر که ریاست هیئت ایرانی را در مجمع اقتصادی خزر برعهده داشت، علاوه بر سخنرانی در دومین مجمع اقتصادی خزر، با تعدادی از همتایان خود و مقامات شرکت کننده در این اجلاس دیدار و رایزنی کرد. وزرای امور اقتصادی و دارایی، نفت و جهاد کشاورزی در این سفر معاون اول رییس جمهور را همراهی می‌کنند.

مخبر در سخنرانی خود در نشست مسکو، با تاکید بر اینکه ایران در راستای سیاست خارجی دولت سیزدهم، به دنبال گسترش همکاری و تعامل همه‌جانبه با کشور‌های همسایه به خصوص با کشور‌های ساحلی دریای خزر می‌باشد، گفت که ایران با توجه به موقعیت ژئوپولتیکی و ژئواکونومیکی خود به عنوان محل اتصال دریای خزر به کرانه‌های جنوبی و آب‌های گرم خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند، برای ایجاد تحرک در همکاری‌های‌اقتصادی و تجاری میان کشور‌های ساحلی دریای خزر عزم جدی دارد. مخبر با بیان اینکه دریای خزر بستر بسیار مناسبی را برای گسترش همکاری‌ها در عرصه‌های مختلف میان کشور‌های ساحلی این دریا فراهم ساخته است، بر استفاده و بهره‌مندی از ظرفیت‌های اقتصادی یکدیگر برای توسعه، پیشرفت و رفاه مردم منطقه تاکید کرد و هفت پیشنهاد را برای توسعه مناسبات و ارتقاء سطح همکاری‌ها میان کشور‌های حاشیه دریای خزر مطرح کرد. مخبر گفت که در جهت توسعه همکاری‌های پولی، بانکی و مالی با کشور‌های ساحلی دریای خزر، دستورالعملی خاص تدوین و اجرایی گردد؛ کاری که ایران با بعضی از کشور‌های ساحلی شروع کرده است. تقویت کریدور شمال-جنوب، یکسان‌سازی و هماهنگی تعرفه‌های حمل‌ونقل ریلی، جاده‌ای و دریایی و نیز ایجاد زمینه برای سرمایه‌گذاری‌های مشترک در کار‌های زیربنایی مانند بنادر، کشتیرانی و خطوط راه‌آهن، تشکیل کمیته همکاری حمل‌ونقل، ترانزیت، تعرفه و تجارت و گمرکی، توسعه اقتصادی و حفاظت محیط زیست خزر، همچنین یکسان‌سازی فرکانس‌های برق کشور‌های ساحلی و تسریع در اتصال شبکه‌های برق ایران به شبکه‌های برق کشور‌های ساحلی، از جمله پیشنهادی مهم ایران در این مجمع اقتصادی بود.

دولت سیزدهم که سیاست «نگاه به شرق» در راس اولویت سیاست خارجی خود قرار داده است، در یکسال گذشته تلاش کرده تا روابط خود با روسیه و کشور‌های منطقه به ویژه آسیای مرکزی را تقویت کند. رهبران کشور‌های منطقه هم که به جایگاه ژئوپلتیکی ایران در منطقه پی برده‌اند و در ماه‌های اخیر به تهران سفر و قرارداد‌هایی را در زمینه‌های مختلف تجاری و ترانزیتی امضا کردند.

ایران نیز برای اینکه از بار فشار‌های اقتصادی غرب علیه خود بکاهد به تعامل با کشور‌های حوزه اورآسیا نگاه ویژه‌ای دارد و حضور هیئت بلندپایه ایرانی در مجمع اقتصادی خزر نیز به خوبی گویای این واقعیت است که تهران سیاست همکاری و بهبود روابط با همسایگان را با جدیت دنبال می‌کند.



اهمیت ژئوپلتیکی خزر

منطقه خزر برای قرن‌ها به دلیل عوامل سیاسی، ژئوپلیتیکی، اقتصادی، انرژی و فرهنگی مورد توجه جهانی قرار گرفته و اهمیت آن به طور قابل توجهی در سال‌های اخیر افزایش یافته است. دریای خزر به دلیل داشتن منابع عظیم نفت و گاز، تاثیر مهمی را در بازار‌های انرژی دارد و از آنجاکه کشور‌های ساحلی خزر بیشترین ذخایر نفت و گاز را در اختیار دارند می‌توانند با همکاری یکدیگر، از این اهرم انرژی برای تحت فشار قرار دادن کشور‌های متخاصم به خصوص غرب استفاده کنند، همان کاری که روسیه در ماه‌های اخیر انجام داده و بحران بزرگی را برای کشور‌های اروپایی به وجود آورده است.

کشور‌های منطقه هم برای اینکه آثار و تبعات بحران‌های جهانی بر اقتصاد داخلی خود را کاهش دهند دنبال ایجاد یک مدل جدیدی از همکاری اقتصادی هستند تا مناسبات خود را در منطقه افزایش دهند. توسعه همکاری بین کشور‌های پیرامون خزر پس از جنگ اوکراین به شدت افزایش یافته و سعی دارند از ظرفیت‌های این منطقه استراتژیک به نحو احسن برای تقویت روابط تجاری و اقتصادی بهره‌برداری کنند.

بر اساس آمار‌های اعلام شده ظرفیت همکاری کشور‌های حوزه دریای خزر، میزان ۴ تریلیون دلار در سال است و این پنج کشور بازار‌های بزرگی را در اختیار دارند که می‌توانند با توسعه همکاری‌ها مکمل هم بوده و نیاز‌های یکدیگر را تامین کنند. حجم مبادلات بین این کشور‌ها نیز در حال حاضر حدود ۸۰۰ میلیارد دلار است و اگر توافقات اقتصادی مورد بررسی در نشست‌های خزر به ثمر برسد، تجارت میان این کشور‌ها به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت و توسعه همکاری در ماه‌های اخیر نیز بیانگر پیشرفت‌ها در عرصه­ تجاری است؛ لذا این اجلاس که امسال در مسکو برگزار شد با برنامه‌های منظمی همراه بود و رهبران این کشور‌ها نیز به اهمیت این مجمع به خوبی واقف هستند.



نقش ایران در افزایش تعاملات حاشیه خزر

اگرچه پنج کشور ساحلی خزر تاثیر مهمی در تعاملات اقتصادی و تجاری منطقه دارند، اما برخی کشور‌ها در این میان نقش مهمتری را بازی می‌کنند. باتوجه به اینکه کریدور شمال-جنوب ایران پس از بیست سال راه اندازی شد و قرار است محموله‌های تجاری را از روسیه به اقیانوس هند انتقال دهد، اهمیت دریای خزر را دو چندان کرده است. کشور‌های حاشیه خزر نیز به راحتی می‌توانند با استفاده از این کریدور کالا‌های تجاری خود را به اقیانوس هند و سایر مناطق جهان انتقال دهند. از آنجا که مرز‌های اروپا به روی روسیه و آسیای مرکزی بسته شده است، کریدور شمال-جنوبی می‌تواند نقش مهمی را در حمل‌ونفل دریایی ایفا کند. از آنجا که بخش اعظم این کریدور از خاک ایران عبور می‌کند، این کشور نیز می‌تواند در حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای کمک شایانی به کشور‌های همسایه بکند.

ایران می‌تواند با استفاده از مسیر ترانزیتی، کالا‌ها را در کوتاهترین زمان ممکن و با هزینه کمتر نسبت به سایر مسیر‌ها به اقیانوس هند و خلیج فارس انتقال دهد و همچنین برای بهبود کیفیت خدمات رسانی، می‌تواند مسیر‌های ریلی و زیرساخت‌های خود را نیز تقویت کند. چرا که داشتن مسیر‌های ریلی مناسب سبب می‌شود تا سایر کشور‌ها کالا‌های زیادی را از مسیر ایران انتقال دهند و از لحاظ اقتصادی برای ایران فواید زیادی دارد.

ایران علاوه بر اینکه با کریدور شمال و جنوب نقش پل ارتباطی هند و اروپا را بازی می‌کند می‌تواند آسیای مرکزی را نیز از این مسیر به اقیانوس هند و خلیج فارس ارتباط دهد و کالا‌های این کشور‌ها را نیز به این مناطق آبی صادر کند و کشور‌های آسیای مرکزی هم که محصور در خشکی هستند از این مسیر ریلی می‌توانند به آب‌های آزاد دسترسی پیدا کنند؛ بنابراین با گذشت زمان، اهمیت این کریدور ریلی و دریایی و نقش و جایگاه ایران در آن بیش از پیش آشکار خواهد شد.

بر اساس گفته مقامات گمرکی ایران این کریدور می‌تواند در صورت همکاری کشور‌های عضو، تا ۱۰۰ میلیون تن کالا را در سال جابجا کند. این کریدور پس از جنگ اوکراین اهمیت دوچندانی یافته است و به همین منظور ماه گذشته بر اساس توافقاتی که بین مقامات تهران-مسکو و باکو انجام شد قرار است راه‌آهن آستارا- رشت به عنوان حلقه مفقوده این کریدور به وسعت ۱۶۴ کیلومتر احداث شود تا انتقال کالا‌ها با سرعت بیشتری انجام شود. ایران ظرفیت‌های زیادی در عرصه ترانزیتی دارد که با توسعه زیرساخت‌ها در این زمینه در راستای تقویت کریدور شمال- جنوب می‌تواند در آینده به هاب اقتصادی منطقه تبدیل شود. امضای قرارداد سوآپ گازی ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از طریق خاک ایران، نمونه مهمی در توسعه مناسبات حاشیه خزر است و نمونه‌هایی از این نوع همکاری‌ها در آینده نیز انجام خواهد شد.

مدیرکل آسیای میانه، قفقاز و روسیه سازمان توسعه تجارت ایران همزمان با برگزاری مجمع اقتصادی خزر از افزایش ۴۵ درصدی حجم مبادلات تجاری کشورمان با کشور‌های ساحلی خزر در پنج ماهه نخست سال ۱۴۰۱ خبر داد. براساس داده‌های رسمی، در سال گذشته میزان مبادلات تجاری ایران و کشور‌های حاشیه دریای خزر حدود ۳.۵ میلیارد دلار بود که با هدف گذاری انجام شده این میزان در سال جاری به ۴ میلیارد می‌رسد. توسعه روابط ایران با این کشور‌ها در چارچوب سازمان همکاری شانگ‌های نیز در حال تقویت است و آینده روشنی را در سطح تعاملات تجاری و ترانزینی بین تهران و منطقه ترسیم می‌کند. از سوی دیگر، تجربه ۴۰ ساله ایران در دور زدن تحریم‌های غرب هم می‌تواند به کشور‌های روسیه و آسیای مرکزی که احتمالا از سوی غربی‌ها تحت فشار قرار خواهند گرفت، می‌تواند در این زمینه موثر باشد.



اهداف روسیه از تقویت حوزه خزر

روسیه که از چند ماه پیش با غربی‌ها بر سر بحران اوکراین درگیر شده است و مقامات این کشور نیز بار‌ها اعلام کرده‌اند که روابط مسکو با غرب هیچ وقت مثل قبل نخواهد شد بنابراین، سعی دارند همکاری خود را با کشور‌های همسایه تقویت کنند تا از این طریق آثار تحریم‌های غرب را خنثی کنند. همکاری با کشور‌های شرقی فرصت‌های عملی برای تقویت و گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری در بازار روسیه ارائه می‌دهد تا در زمانی که روابط با غرب کاهش یافته است، بتواند کالا‌های خود را به این کشور‌ها صادر کرده و کمبود درآمد‌های ارزی خود را جبران کند.

از سوی دیگر، از آنجا که آمریکا و اروپا سعی دارند روسیه را جهان منزوی کنند، لذا توسعه همکاری مسکو با کشور‌های آسیایی و به طور خاص با حاشیه خزر، تحرکات غرب علیه این کشور را بی‌اثر خواهد کرد. مقامات مسکو به دلیل تنش با غرب سعی دارند تا عظمت سابق خود را احیا کنند و در همین راستا سعی دارند از طریق جمهوری‌های سابق شوروی در آسیای مرکزی و قفقاز و همچنین متحدانی مانند ایران بتوانند سیاست‌های مخربانه غرب علیه کشور‌های منطقه را از بین ببرند. روسیه در دکترین جدید خود نیز این مسئله را یادآوری کرده است که اجازه نخواهد داد تا آمریکا در کشور‌های همسو با مسکو جنگ افروزی کند و به شدت با آن مقابله خواهد کرد. روسیه که خود را برای جهان چندقطبی آماده می‌کند، در این نظم نوین بین‌المللی روسیه و هم‌پیمانان آسیایی آن نقش به سزایی در جهت‌دهی به سیاست‌های جهانی بازی خواهند کرد و به همین منظور قصد دارد تا از همه ظرفیت‌های خود و کشور‌های متحد برای تقویت جایگاهش در این نظم جهانی استفاده کند و دریای خزر هم یکی از این مناطق مهم است که بیش از همه در دستورکار دولتمردان کرملین قرار گرفته است.

باتوجه به شرایط کنونی حاکم بر نظام بین‌الملل، دریای خزر و کریدور‌های متصل به آن، در آینده نقش مهمی را در ترانزیت و جابجایی کالا بازی خواهد کرد و متعاقب آن جایگاه ایران نیز به عنوان شاهراه کریدور‌های تجاری ارتقا خواهد یافت.